Jákupsskel

Skelin á jákupsskel er ruflut, tunn og brotnar lætt. Hon kann vera ymisk á liti, ljósareyð, brún, appilsingul ella gul við ymiskum mynstri á.  

Jákupsskel hevur eygu allan­ vegin eftir kápurondini. Hon verður um 9 cm long máld úr hongslinum til kantin. 

Jákupsskel etur æti og er vanlig á sandbotni og skelja­botni úr fjøruni og niður á 200 m dýpi. Hon er tó funnin heilt niður á 400 m dýpi.

Jákupsskel hevur eygu allan­ vegin eftir kápurondini.Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn

Dugir at svimja

Jákupsskel er eitt av teimum fáu skeljadýrunum, sum dugir at svimja.

Hon sýgur vatn inn millum skelj­arnar, slær skeljarnar saman og fer soleiðis sendandi av stað gjøgnum sjógvin.  

Síggj niðanfyri, hvussu tað sær út, tá ið jákupsskel svimur.

Krossfiskur

Vanligur krossfiskur er harður at nerta við. Undir­síðan á honum er vanliga ljóst appilsingul ella gul. Uppsíðan er grov og skrubbut, og liturin kann vera ymiskur, úr myrkt violettum til reyð­brúnt og appilsingult. 

Vanligur krossfiskur. Mynd: Hans Eli Siversten, Føroya Sjósavn

Armurin veksur aftur

Krossfiskur hevur 5 armar, men tað eru onnur sløg, sum hava fleiri armar. Á ørmunum eru súgføtur og í miðjuni ein munnur.

Um kross­fiskur missir ein arm, veksur hann skjótt aftur. Tað er tí ikki óvanligt at síggja krossfisk við 1­ - 2 smærri ørmum enn hinir. 

Sjósól er eisini eitt slag av krossfiski. Hon líkist krossfiski, men hevur vanliga fleiri armar. Á myndini eru eisini fleiri sjónotur. Mynd: Hans Eli Siversten, Føroya Sjósavn

Skríður fram

Krossfiskur skríður ógvuliga seint, bara einar 3-5 metrar um tíman. 

Hann toyggir armarnar fram, setur teir fastar og loysir teir aftur. Og hetta gongur seint fyri seg, av tí at hann alla tíðina má súgva seg fastan og loysa aftur.

Munnurin á krossfiski situr á undirsíðuni á dýrinum eins og hjá flestu tindadýrum. Mynd: Hans Eli Siversten, Føroya Sjósavn

Átufekur

Krossfiskur er rovdýr. Hann etur annan krossfisk, slangustjørnu, skeljar, ormar og annað, sum er á botni.

Ofta tekur hann um eina skel og noyðir hana upp við súgvi­ fótunum. Síðan koyrir hann magan inn í skelina og sýg­ur hana í seg.

Krossfiskur hevur eisini ógvuliga gott tev. Ein deyður fiskur kann eftir stuttari tíð vera undir í krossfiskum.

Vanligur krossfiskur

• Longd: 15­-40 cm
• Aldur: 2­3 ár
• Livistaður: í sjóvarmálanum og út á 50 m dýpi
• Egg: 2 milliónir 

Kræklingur

Kræklingur situr fastur í rivum millum steinar í sjóvarmála­num. Hann er eisini vanligur inni á firðunum niður á 30­-40 m dýpi.

Kræklingur situr fastur á t.d. steinum við festitræðrum, sum verða gjørdir innan í honum. Tá ið træðrirnir koma í sjógvin, storkna teir og verða ógvuliga sterkir.

Kræklingur tolir væl at vera uppi á turrum. Tá letur hann skelina fast aftur.

Øða líkist nógv kræklingi, og ofta er ringt at síggja mun. Tó verður øða størri enn kræklingur. Hon tolir ikki at liggja turr, og tí er hon ikki í sjóvarmálanum. Bæði øða og kræklingur eru góð til matna.

Hvør livir millum kræklingarnar?

Kræklingur situr ofta saman í tyssum ella trunka. Í trunkanum er gott hjá smáum dýrum at vera. Fert tú at grópa og leita í kræklingatyssum finnur tú nógv ymisk dýr, eitt nú marflugur, ymiskir ormar, bustmaðkar og gággur.

Dýr, sum liva í kræklingatyssum. Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn. 

Ein perla verður til 

Uttast er skelin á kræklingi  mor­reyð og líkist horni. Innan er hon perlumóðir og skyggir í vøkrum litum. Í perlumóðurini eru viðhvørt perlur, men tær eru ikki virðismiklar. 

Ein perla verður til, tá ið eitt sandskorn kemur í kræklingin. Kræklingurin fær ilt av sandskorninum. Fyri at sleppa undan pínuni, leggur hann perlumóður uttan um sandskornið og festir tað at skelini.

Kúvingur

Fjørukúvingur situr á gróti í sjóvarmálanum. Eisini sæst hann á tara, har tað er grunt.

Á tunguni hevur fjørukúv­ingur smáar tenn. Tungan er tí hvøss og verður nevnd rívitunga. Við tunguni rívur hann smátara av klettinum.

Fjørukúvingur tolir nógv av og kann sita uppi á turrum næstan ein mánað. Hann livir eisini leingi, hóast hann einki fær at eta.

Fjørukúvingur

• Longd: 5-­10 mm høgur
• Litur: gulligur, reydligur ella morgráur 

Purpurkúvingur og gjar. Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn

Purpurkúvingur

Purpurkúvingur er eisini vanligur í sjóvarmálanum. Hann líkist fjørukúvingi, men summir hava brúnligar ella svartar rípur í gágguskelini. Purpurkúvingur verður eisini nakað størri enn fjørukúvingur.

Purpurkúvingur er eitt satt rovdýr. Hann drepur bæði gjar og krækling. Purpurkúvingur borar hol ígjøgnum skelina á kræklingi við rívi­tunguni og etur hann tann vegin. Tað sama ger hann við gjar.

Livir purpurkúvingur av kræklingi, verður hann myrkur, og livir hann av gjari, verður hann ljósur. 

Purpurkúvingur

• Longd: 30 mm høgur
• Litur: morgráur ella ljósur, gulur 

Purpurkúvingur og egg. Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn

Tað er purpurkúvingur, sum hevur gjørt holið í kræklingin. Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn

Marfluga

Hyggur tú niður í ein hyl í fjøruni, sært tú marflugur fara fúkandi av stað. Tað eru nógv sløg av marflugum til. Tað slagið, sum livir í fjøruni, verður um 2 cm langt, men úti á djúpum havi eru sløg, sum kunnu gerast heili 14 cm long.

Um dagin krógvar marfluga seg, og um náttina leitar hon eftir føði.

Summar marflugur eta livandi kykt, aðrar deyð. Fiskar eta marflugur, og tær hava stóran týdning sum fiskaføði.

Hevur tú sæð marflugu makast? 

Hevur tú nakrantíð sæð eina stóra marflugu halda um eina minni marflugu? Soleiðis sær tað út, tá ið marfluga makast. Kalldýrið er tvær ferðir so stórt sum kvenndýrið. Hann tekur um hana, og meðan hann situr á bakinum á henni, verjir hann hana og gevur henni at eta. Síðan makast tey, og kalldýrið sleppir kvenndýrinum.

Marfluga gýtir 10­-150 egg, sum hon klekir í einum klekingarposa undir búkinum. Ungarnir eru í posanum, til teir eru stórir og líkjast foreldrunum. 

Sjónota

Sjónota er vøkur á at líta, hon verður eisini nevnd havsins blóma. Summar hava fleiri bjartar litir, aðrar eru einlittar ella sprøklutar.

Sjónotur liva í øllum heimshøvunum av heilt grunnum vatni niður á meira enn 10.000 metra dýpi.

Anthozoa 

Dýraflokkurin, sum sjónota hoyrir til, eitur anthozoa. Hetta er grikskt og merkir blómudýr (antho: blóma og zoa: dýr).

Sjónota er í ætt við hvalspýggju og korallir. Felags fyri hesar tríggjar dýrabólkarnir er tann rundi kroppurin og teir nógvu armarnir rundan um munnin.

Nøkur sløg av sjónotu kunnu gerast rættiliga gomul. Til dømis hevur ein sjónota av slagnum Actinia equina livað í 66 ár í fiskabúri. Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn

Higartil eru 30 sløg av sjónotu funnin undir Føroyum. Støddin á teimum er ógvuliga ymisk, alt úr 2 mm í tvørmáti upp í 30 cm.

Longsta slagið um okkara leiðir er vanligur sjó-nelikur, sum kann verða hálvan metur langur.

Eins og hjá krossfiski veksur armurin á sjónotu út aftur, um hon missir hann. Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn

Sjónota hevur ein fót, sum hon sýgur seg fastan í undirlagið við. Í hinum endanum á kroppinum situr muðurin, sum samstundis er got. Muðurin er umgirdur av nógvum ørmum.

Verður sjónota órógvað, dregur hon armarnar inn í kroppin og umskapast til eina hálvkúlu við einum holi í erva.

Eitrandi kyknur

Hóast tær síggja út sum blómur, eru flestu sjónotur rovdýr. Á yvirflatanum hevur sjónota notukyknur, ið eru eitrandi.

Armarnir hava serliga nógvar notukyknur, umleið 2 milliónir á hvørjum armi. Notukyknurnar lamma fongin, sum sjónotan síðan førir upp í munnin og etur. 

Sjónota í ferð við at eta ein seið. Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn

Kombikk

Tann fiskurin, sum flest øll føroysk børn kenna, er kombikkið. Kombikk livir bæði í feskum vatni og í sjógvi. Tú finnur tey inni í taranum fram við landi, í hyljum í fjøruni og í áum og vøtnum.

Kombikk er silvurgrønt á bakinum, silvurlitt um síður­ nar og hvítt undir búkinum. Tað hevur tríggjar píkar á bakinum og tveir undir búkinum. Tað eru hesir pík­ arnir, sum kunnu stinga, tá ið tú tekur um eitt kombikk.

Í gýtingini verður kall­fiskurin hjá kombikki reyður undir høvdinum og um búkin. Mynd: Hans Eli Sivertsen, Føroya Sjósavn.

Inni millum taran ger kall­fiskurin eitt reiður á botnin úr plantuleivdum, sum hann trýstir saman og límar við slími. Síðan finnur hann sær ein kvennfisk, sum hann lokkar inn í reiðrið. Har gýtir hon fyrst síni rogn, og so gýtir hann sil útyvir.

Kallfiskurin verjir reiðrið væl. Við uggafjaðrunum tyrlar hann alsamt nýggjan sjógv inn í reiðrið, so at nóg mikið av súrevni er til egg og larvur.

Fyrstu vikuna eru fiska­ larvurnar í reiðrinum og liva av blommusekkinum, men síðan svimja tær úr reiðr­inum og skulu nú klára seg sjálvar. 

Fakta:

• Navn: Kombikk
• Longd: 11 cm
• Aldur: 8 ár
• Livistaður: Í fjøruhyljum, í sjónum, í ovastu vatnløgunum, í vøtnum og áum
• Egg: 100-400

Her sæst kallfiskurin byggja reiður

Her sæst kallfiskurin lokka ein kvennfisk í reiðrið hjá sær